Artykuł ukazał się w ramach Cyfrowej Platformy Przemysłu Przyszłości, 1.01.2022 roku
platforma.przemyslprzyszlosci.gov.pl
W przededniu wielkiej, zielonej zmiany – nowe, prawno – ekonomiczne rusztowanie europejskiej gospodarki
Od kilku lat popularność zyskuje model ESG (akronim od słów environment, social responsibility, governance). Jego głównym założeniem jest przekonanie, że przy ocenie czy wycenie przedsiębiorstwa oprócz finansowych rezultatów powinno się brać także pod uwagę to, w jaki sposób firma wpływa na środowisko naturalne, jak oddziałuje na społeczeństwo oraz w jaki sposób jest zarządzana. W tym kontekście słowo społeczna odpowiedzialność (CSR) zaczęło zyskiwać na atrakcyjności. Szybko okazało się jednak, że działania podejmowane przez firmy w tych zakresach mają charakter punktowy, często czysto wizerunkowy, o minimalnym, rzeczywistym wpływie. Biznes jest natomiast prowadzony jest jak dotychczas.
Konsekwencje pandemii Covid – 19, mobilizacja brytyjskiego rządu i kapitału, by ochronić City i dać mu mocne karty do rywalizacji po Brexicie oraz coraz trudniejsze dla biznesu następstwa zmian klimatycznych – pozwoliły na połączenie woli unijnych sił politycznych (Komisja Europejska) z oczekiwaniem rynków finansowych i inwestorów. Wspieranie zarówno regulacjami jak i finansowaniem bezpieczniejszych, bardziej odpornych na kryzysy i zasobooszczędnych modeli biznesowych staje się rzeczywistością.
Rusztowaniem prawno – ekonomicznym tej zmiany są działania podejmowane przez KE w zakresie Zrównoważonego Finansowania, czyli:
- Wejście w życie dyrektywy SFDR (Sustainable Finance Disclosure Regulation), dociążające obowiązkami wszystkie podmioty na rynku finansowym,
- Zaakceptowanie tzw. Unijnej Taksonomii w kwietniu 2021 roku,
- oraz projekt dyrektywy CSRD (Corporate Sustainability Reporting Directive), który jest obecnie konsultowany, a zostanie wdrożony w 2022 roku.
Zadaniem tych działań jest ujednolicenie definicji oraz standardów związanych z zrównoważonym rozwojem. Kluczowe jest, by można było jednoznacznie określać:
Czym jest zrównoważona inwestycja? Jakie produkty lub usługi możemy nazwać zrównoważonymi? Czy koszty, jakie ponosi firma w związku z swoją działalnością są wydatkowane w zrównoważony sposób? Jaki wpływ ma przedsiębiorstwo na swoje otoczenie (pod względem środowiskowym czy społecznym)? W jaki sposób porównywać jedną firmę do drugiej w tym zakresie? Co można zrobić, kiedy sektor, w którym operuje firma nie może przejść w szybki sposób procesu dekarbonizacji? Co i w jaki sposób finansować preferencyjnie z środków publicznych i prywatnych, by zielona transformacja się rzeczywiście powiodła?
Szczególnie to ostatnie pytanie jest determinujące, ponieważ jak szacuje OECD w skali globalnej, aby osiągnąć cele Porozumienia Paryskiego zaplanowane do 2030 r., potrzeba będzie 6,35 trylionów euro rocznie. Niezbędna jest więc mobilizacja kapitału prywatnego, a reforma rynków finansowych ma być bezpiecznikiem transformacji w kierunku niskoemisyjnej, odpornej i efektywnie korzystającej z zasobów gospodarki.
Konieczność samodiagnozy – jakich danych będą potrzebować przedsiębiorstwa, by efektywnie konkurować na nowych warunkach?
Zrównoważony rozwój nie jest możliwy bez transparentności i precyzyjnych, jednoznacznych danych. Jednak wiele przedsiębiorstw nie wie, w jaki mogłoby uzyskać informacje niezbędne do samodiagnozy lub uznaje ten proces za kosztowny i zbędny. Szczególnie obszar związany z wpływem na środowisko wydaje się być trudny, przez co niewiele firm decyduje się na analizy wykraczające poza te, przewidziane w procedurach związanych z bezpieczeństwem i higieną pracy.
W Polsce wciąż ciężko szukać przykładów efektywnych sposobów na diagnozę, benchmark i transformację przedsiębiorstw w kierunku niższej szkodliwości. Ochrona środowiska naturalnego i stabilności klimatycznej była bowiem do niedawna głównie domeną naukowców, organizacji pozarządowych oraz w jakimś stopniu organów państwowych. W sytuacji, gdzie tylko niewielu reprezentowało interesy planety, a ciężar położony był na jej eksploatację przez działalność gospodarczą, nie łatwo jest znaleźć znamiona dobrych praktyk, nawet w kontekście europejskim.
Jednak dla największych przedsiębiorstw już od 2019 roku (wraz z implementacją dyrektywy NFRD do ustawy o rachunkowości) rozpoczął się wielki test w zakresie raportowania niefinansowego. Teraz wraz z nowymi, zielonym regulacjami liczba obowiązków rośnie:
- Unijna Taksonomia wymaga wykazania, w jakim stopniu działania przedsiębiorstwa (w rozumieniu obrotu, nakładów inwestycyjnych i kosztów operacyjnych) można uznać za zrównoważoną działalność, którą ściśle, wręcz technicznie opisuje rozporządzenie i akty delegowane. Regulacje obejmą wszystkie przedsiębiorstwa, które chcą oferować usługi lub produkty na terenie Unii Europejskiej.
- Dyrektywa CSRD rozszerzy natomiast zakres raportowania niefinansowego, wyznaczy jednolity standard raportowania oraz wprowadzi obowiązek ujawniania tych informacji dla wszystkich firm powyżej 250 pracowników od 2023 roku oraz dla całego sektora małych i średnich przedsiębiorstw od 2026 roku. Wszystkich, których dotyka CSRD, dotknie też Unijna Taksonomia.
Mimo, że horyzont czasowy dla mniejszych graczy jest odroczony w czasie, to istnieje duże prawdopodobieństwo, że korporacje będą wymagały informacji od swoich mniejszych partnerów i dostawców dużo wcześniej (bez nich nie będą mogły zaraportować się w pełni). Często posiadanie więc odpowiednich danych będzie stanowiło przewagę konkurencyjną, ich brak będzie ryzykiem utraty kontraktu. Dodatkowo Unijna Taksonomia wraz z dyrektywą SFDR wiążą obligatoryjnie instytucje finansowe w zakresie dostosowania swojego finansowania do wykazywanej przez przedsiębiorstwo zgodności taksonomicznej. Także środki publiczne będą związane z “zielonością” planowanej inwestycji.
Jakie dane są więc dziś najbardziej wartościowe z punktu widzenia zarządczego?
Unijna Taksonomia określa sześć obszarów, względem których można wykazywać “zieloną” zgodność:
- Łagodzenie zmian klimatycznych
- Adaptacja do zmian klimatycznych
- Zrównoważone wykorzystywanie i ochrona zasobów wodnych i morskich;
- Przejście na gospodarkę o obiegu zamkniętym;
- Zapobieganie zanieczyszczeniu i jego kontrola;
- Ochrona i odbudowa bioróżnorodności i ekosystemów.
Każdy z tych obszarów został opisany przez zestaw kryteriów technicznych, dzięki którym można sprawdzić i zaklasyfikować działania swojego przedsiębiorstwa, takie jak: wybór rodzaju wykorzystywanej energii, stosowanie systemów podnoszących efektywność energetyczną czy metody transportu. Jak do tej pory w klasyfikacji ujęte są tylko działania przyczyniające się do pozytywnej zmiany w kontekście środowiskowym. Kryteria techniczne często mają jednak także charakter ilościowy np. wymagający obliczenia ekwiwalentu CO2 (tzw. śladu węglowego).
Metody ilościowego obliczania wpływu na środowisko, nie tylko w zakresie emisji gazów cieplarnianych, ale także śladu wodnego, wpływu na zanieczyszczenie gleby, powietrza czy przejścia przedsiębiorstwa w obieg cyrkularny znajdą swoje odzwierciedlenie w Europejskim Standardzie Raportowania Zrównoważenia (ESRS). Można zakładać, że będzie on spójny z kategoriami wyznaczonymi przez Unijną Taksonomię. Do czasu opublikowania nowego standardu, KE zaleca korzystanie z norm środowiskowych ISO.
Na tym nie kończą się prace Komisji Europejskiej – zapowiadana jest tzw. Brązowa Taksonomia, która ma wskazywać na działania najbardziej szkodzące środowisku, w tym np. wszystkie działania oparte na węglu. Na etapie prac jest także tzw. Społeczna Taksonomia, która podejmuje temat inkluzywności, dostępności, zrównoważonego zarządzania przedsiębiorstwem czy ochrony interesów Klienta.
Poniższa lista prezentuje przykładowe wskaźniki działań przedsiębiorstw, jakie będą podlegać weryfikacji (na podstawie dokumentów KE i technicznych grup ekspertów ds. Zrównoważonego Finansowania).
Wpływ na środowisko
Łagodzenie zmian klimatycznych i adaptacja do zmian klimatycznych
- wytwarzanie lub wykorzystywanie energii z źródeł odnawialnych
- poprawa efektywności energetycznej
- stosowanie systemów i rozwiązań adaptacyjnych do skutków zmian klimatycznych (np. projektowanie systemów ostrzegania)
Ochrona i użycie wody
- stosowanie rozwiązań podwyższających jakość lokalnych wód
- stosowanie rozwiązań zmniejszających zużycie wody
- stosowanie rozwiązań zapobiegających pogorszeniu jakości wód
Transformacja w kierunku modelu obiegu zamkniętego
- stosowanie rozwiązań minimalizujących ilości odpadów i uwalnianie substancji niebezpiecznych na wszystkich etapach ich cyklu życia
- stosowanie rozwiązań minimalizujących wykorzystanie surowców pierwotnych lub zwiększających wykorzystanie produktów ubocznych isurowców wtórnych
Prewencja i kontrola zanieczyszczeń
- ograniczenie zakresu oddziaływania w kontekście terytorialnym
- ograniczenie emisji krytycznych zanieczyszczeń w kontekście gleby, wód, atmosfery
Ochrona i odbudowa bioróżnorodności i ekosystemów
- stosowanie działań przyczyniających się do poprawy jakości ekosystemów
- stosowanie działań chroniących dobrze zachowane ekosystemy
Odpowiedzialność społeczna
Zapewnienie godnej prac
- dostosowanie polityk do praw człowieka i pracownika w całym łańcuchu wartości
- niedyskryminacja i równość w miejscu pracy
- zapewnienie bezpieczeństwa i zdrowia w miejscu pracy
- płace pozwalające na godne utrzymanie
Dbałość o interesy Klienta
- dostępność produktów i usług
- bezpieczeństwo i wysoka jakość produktów i usług
- zabezpieczenie danych personalnych i poszanowanie prywatności
- odpowiedzialne praktyki marketingowe
Sprzyjanie inkluzywności społecznej
- budowanie miejsc pracy, zapewnienie szkoleń i budowy potencjału
- zarządzanie wpływem na lokalną społeczność (np. wpływ na zanieczyszczenie powietrza czy wody, wspieranie edukacji etc.)
- przeprowadzanie konsultacji społecznych
Ład korporacyjny
Zrównoważone zarządzanie przedsiębiorstwem
- różnorodność na stanowiskach zarządczych i kierowniczych (płeć, umiejętności, pochodzenie)
- przeciwdziałanie łapówkarstwa i korupcji
- równe i sprawiedliwe wynagrodzenia
- odpowiedzialny lobbing i zaangażowanie polityczne
Transparentne i nieagresywne schematy podatkowe
- powiązanie opodatkowania z miejscem prowadzenia rzeczywistej działalności
- odpowiedzialność zarządu za strategię i schematy podatkowe
Szczególna rola zielonych danych w modelach działania w obiegu zamkniętym w przemyśle
Moderującą rolę w zrównoważonych modelach biznesowych w sektorze przemysłowym obok tematów związanych z transformacją energetyczną grają obecnie dwa terminy: obieg zamknięty i łańcuch dostaw oparty na danych. Bowiem perspektywa przedsiębiorstwa produkcyjnego w modelu obiegu zamkniętego to perspektywa firmy budującej międzysektorową sieć, która umożliwia tworzenie połączonych łańcuchów dostaw wykorzystujących zasoby wg. strategii 3R: recycle, reduce and reuse.
Wykorzystanie informacji o produkcie czy o procesie produkcyjnym w linearnym modelu przemysłu było mocno ograniczone. W modelu zamkniętym, informacja jest wszystkim.
Dane są potrzebne do monitorowania materiałów i produktów, umożliwiają przejrzystość w całym łańcuchu wartości, dane pozwalają także optymalizować produkcję pod względem środowiskowym. Dodatkowe potrzeby rodzi re-użycie lub recykling, ponieważ dane umożliwiają zarówno właściwe sortowanie odpadów jak i dobór odpowiednich metod przetwarzania. Dane mogą także odgrywać dużą rolę w usługach (serwicyzacji modelu biznesowego) firmy produkcyjnej. Pożądane bowiem będą usługi koncentrujące się na wydłużeniu żywotności komponentu lub produktu oraz “przywróceniu go do życia”.
Technologie takie jak Internet of Things, blockchain czy analityka oparta o big data mogą w wielu przypadkach być jedynymi rozwiązaniami na zebranie i śledzenie danych z procesów wytwarzania, używania, przetwarzania w myśl zasady “od kołyski do grobu” (from the cradle to the grave).
Dla przedsiębiorstwa, które chce przejść “zieloną” transformację w kierunku osiągnięcia obiegu zamkniętego oznacza to przyjęcie wzorców czystszej produkcji, ale także dzielenie się danymi z swoich procesów z partnerami oraz pozyskiwanie danych od nich.
Dzięki nowym unijnym regulacjom, sposób interpretowania danych zostaje narzucony, więc zebrane informacje będą wiarygodne oraz w łatwiejszy sposób porównywalne. Jest to kluczowa zmiana urzeczywistniające transformację – dane pochodzące z całego łańcucha wartości będą mogły mieć bowiem charakter usystematyzowany i zharmonizowany.
Podsumowanie
Strategia Europejskiego Zielonego Ładu wraz z jej instrumentami prawnymi jest przełomowa w kontekście zmiany logiki rynkowej. Jej skuteczność będzie imponować nie dzięki systemowi kar, a zaprojektowaniu jej w oparciu o refleksję nad działaniem rynku i podmiotów na nim operujących. Dla wielu sektorów, które były jednymi z najsilniejszych w XX wieku, będzie oznaczała degradację. Dla nowych gałęzi gospodarki i obszaru innowacji stanie się kołem zamachowym. Wiele firm, szczególnie startupów oraz małych i średnich przedsiębiorstw może być pionierami zmiany. Dokonanie bowiem przez nie zwrotu nie jest ani tak czasochłonne, ani tak kosztochłonne, jak w przypadku największych, międzynarodowych graczy. Patrząc na rynki Europy Zachodniej i ich zaawansowanie w myśleniu o wpisaniu zrównoważenia w model biznesowy należy zacząć mocno promować nowe podejście. Należy dać szansę polskiej gospodarce by była konkurencyjna w zakresie myśli technicznej oraz innowacyjnych modeli zarządzania.
